For many centuries, Hebrew remained a language that was not only important but holy for Jews around the world, fundamentally serving their spiritual needs. This distinctive function was clearly reflected in the character of its literature up until the modern period, when the modern Hebrew – Ivrit – went through a unique transformative change producing a form of language-rebirth.
Yiddish, on the other hand, had the opposite embodiment as it served over generations as the daily, mundane language of the folk masses. But since the modern period – going back a few hundred years – Yiddish expanded its potential so much so that it became the instrument for the wide modern cultural expression for European Jewry. It was the vehicle which created a multifaceted folklore which found expression everywhere. From a folk story, a poem – to music, dance, humor, sayings, expressions, or street language – all the fruit of the experiences of the Jewish people enveloped in these, bringing the rich folk wisdom of the past into their present.
From this magical source of our Yiddish cultural creations sprang up and flourished all sorts of products of modern articulation: music, theater, plastic arts, press, cinema. All these formats and the various genres in which they found utterance, brought to the fore the spiritual root that served as a basis for the building of the world views of the Yiddish speaking masses. This included the development of a particular Jewish thinking style that managed and balanced the tensions between national and universal moral values. It upheld their formulations of Jewishness that were accompanied with a deep sense of humanity. Without any doubt, the rich and expansive literature produced in Yiddish has been acknowledged as the most important achievement of the Yiddish speaking civilization.
This literature sprung from the depths of folk experiences, and it came to represent and reflect Jewish history. It embodied all processes and tendencies from their experiences with communal life during generations: the tensions between religiosity and secularity; the evolution of the Jewish family structure; the changes in women’s status; migrations and demographic changes; the development of ideological and political voices in Jewish life; economic and social battles they confronted; collisions around Jewish identity definitions as they presented themselves in modern cosmopolitan settings; the rejection of the nationalistic and cultural assimilation tendencies, etc. One can assert with a high degree of certainty that this Jewish literature is an authentic mirror of Jewish history.
The origin of this literature is conventionally designated as having started in the late medieval period. European literature got its first modifier push with the surge of the new Enlightenment ideas and its embodiment as a social movement at the end of the 18th and beginning of the 19th centuries. We can identify this transitional period as the sunset of western European Yiddish literature and its rebuilding counterpart in eastern Europe.
That is where this Yiddish literature transformed itself into a modernist language leaning on its various eastern-European dialects. The writing genres of the 19th century reflect the Hasidic movement and the Enlightenment as these developed. Parallel to the appearance of many ethical sforim (religious books), is the appearance of works of prose and poetry that also carry a didactical and instructive character. Nevertheless, at times, these were stuffed with satirical and ironical parodying or with romantic and pathetic voices (see writers like Yisroel Aksenfeld, Shloyme Etinger, Avrohom-Ber Gotlober, Isaac-Mayer Dick, Itzkhok-Yoel Linetzky, Yakov Dinenzon, Shomer (Nakhum-Mayer Shaykevitch)). Even though most of the enlightenment writers looked with disdain on the folk language Yiddish, they used it to spread their ideas extensively.
With the appearance on the literary stage of the three classic authors – Mendele Moykher Sforim, Y.L. Peretz, and Sholem Aleikhem – the Yiddish literature sprung to a completely new qualitative level in all its facets: its language, its artistry, and its thematic content. It connected with simple folk as it presented heightened respect for them with the seriousness offered to an equal. With that appeal they meant to delve together, as it were, into the most important problems they all faced. Even though the three classic authors were entirely different types as seen in their literary production, diverse ideological positions, and world views, all managed to shake up the collective consciousness of the people. In doing so they demanded from the masses a change in their pitiful existence and to begin fighting for their national and human rights, in search for the optimal path of a better future.
Perhaps the most accurate and focused statement about these three literary patriarchs has been the comparison expressed by the writer the Nister:
“Mendele – the chopper of the blackened-ground; Sholem Aleikhem – the plenitude stalk grower; and Peretz – the sun, warming and enlightening, allowing you to grow.”
Further, one can add that the most significant achievement of the classics was the strong stimulus they injected to continue to create as they awoke the folk mass to change. And so, they constructed a powerful literary current that reached its zenith in the interwar period of the 20th century.
In these specifically few decades, Yiddish literature becomes like a universal realm of letters. It continued to develop into many genres, absorbing simultaneously the important artistic and ideological influences from around the world and engaging in daring literary experiments, as the creators wandered through countries and continents without opting to enclose themselves into their own culture only.
Three big centers erupted with creative literary output between the two world wars: Poland, the United States of America, and the Soviet Union. Smaller centers also raised their voices and contributed to this development: Rumania, South America, South Africa, and Israel.
In the interwar period, when this extraordinary output and development of the literature turned to complicated and multi-layered genres – e.g. historical novels, like those from Sholem Ash, Yosef Opatoshu, Y. Y. Singer and others – they managed to focus somehow out of the narrow shtetl world to bring to the fore a literature that, through the fictional protagonists they designed, embodied historicity, monumentality and at the same time, illuminated its eternal character. From within this process, the Yiddish prose ceased to be just a descriptive tool; it contained attributes leaning on psychological meanings that colored the works. (Examples of that style: Dovid Bergelson with “Nokh Alemen”; the Nister, with “Di Mispokhe Mashber”, and many others).
There was also a turbulent growth of a poetry field between the two world wars. Impregnated with poetic creativity that seemed traditional and folksy, writers formed concurrent literary press assemblages that sustained individualized style-options for the various modernist groups of writers, like “Shtrom” in Moscu, “Eygns” in Kiev, “Khaliastre” in Warsaw, and more. The poetry of that period threw itself into the whirlwind of feeling that accompanied the national and general outlooks for its continuity. These oscillated between despair and exaltation; between conservatism and progress; between Jewish modesty and bold erotism; between the desire for light and a colorful morrow, against the longing after the older, grayish Jewish yesterday.
This interwar period also distinguished itself with the building of a Yiddish theater. That was the most accessible path for the folk masses to get close to the culture and its values. The dramaturgy of the time touched on a spectrum of themes and ideas that could produce laughter, enjoyment, and a way to forget social pains. Yet at the same time, managed to evoke thought on national and universal problems which the stage showed as linked to the real life they lived.
ייִדישע ליטעראַטורעל רגל אחת
העברעיִש איז אין משך פון לאַנגע יאָרהונדערטער געבליבן אַשפּראַך, וואָס איז געווען וויכטיק און הייליק פאַר אַלע ייִדן אויף דער וועלט אוןגעדינט קודם-כל זייערע גייַסטיקע באַדערפענישן. דאָס האָט זיך אָפּגעשפּיגלט,פאַרשטייט זיך, אין דעם כאַראַקטער פון ליטעראַטור, וואָס איז געשאַפן געוואָרןאין העברעיִש, ממש ביז דער מאָדערנער תקופה, ווען עברית האָט איבערגעלעבט זייַןנייַעם אוניקאַלן ווידערגעבורט. ייִדיש איז, פאַרקערט, אין משך פון דורות געוועןדי טאָגטעלגעלע שפּראך פון ברייטע פאָלקס-מאַסן. אין דער נייַער תקופה, וואָס האָטזיך אָנגעהויבן מיט אַ פּאָר יאָרהונדערטער צוריק, האָט די דאָזיקע שפּראַךפאַרברייטערט איר פּאָטענציִאל און געוואָרן אַן אינסטרומענט פאַרן מאָדערנעןקולטור-אויסדרוק פונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום. אין איר איז געשאַפן געוואָרן אַפילזשאַנערדיקער פאָלקלאָר, וואָס האָט איבערגעגעבן אין אַ פאָלקס-מעשיה, ליד,מוזיק, טאַנץ, וויץ, ווערטל, שפּריכוואָרט, גאַסן-שפּיל די איבערלעבונגען פונעםייִדישן פאָלקס-מענטש און די נוסחאות פון פאָלקס-חכמה אין עבר און איןקעגנוואַרט.
פונעם דאָזיקן צויבערדיקן מקור פון אונדזערפאָלקס-שאַפונג האָבן אויסגעשפּראָצט און זיך צעבליט אין ייִדיש אַלע סאָרטן פוןדער מאָדערנער קולטור-יצירה: מוזיק, טעאַטער, פּלאַסטישע קונסט, פּרעסע, קינאָ. די דאָזיקע שאַפנוג אין אַלע זשאַנערן האָט אויסגעדריקט די גייַסטיקע יסודות, אויףוועלכע איז געווען געבויט די ייִדיש-רעדנדיקע געזעלשאַפט, די וועלט-אָנשויוּנג פוןדי ייִדיש-רעדנערס, די אַנטוויקלונג פונעם ייִדישן געדאנק, דעם דינעם אוןבייגזאַמען גלייַכגעוויכט צווישן די נאַציִאָנאַלע און אוניווערסאַלע מאָראַלישעווערטן, מיט אַנדערע ווערטער, צווישן ייִדישקייט און מענטשלעכקייט. אָבער בלי שוםספק, די רייַכע און פאַרצווייַגטע ליטעראַטור אויף דער ייִדישער שפּראַך איז דיוויכטיקסטע דערגרייכונג פון דער ייִדיש-שפּראַכיקער ציוויליזאַציע.
די דאָזיקע ליטעראַטור איז אויפגעשטאַנען פון דיטיפענישן פונעם פאָלקס-לעבן און שטעלט מיט זיך פאָר דעם דירעקטן פּראָדוקט פון דערייִדישער געשיכטע. זי האָט פאַרקערפּערט אין זיך אַלע פּראָצעסן און טענדענצן,וועלכע זייַנען פאָרגעקומען אין דער ייִדישער געזעלשאַפט אין משך פון דורות: דיפאַהעלטעניש צווישן רעליגיעזקייט און סעקולערקייט, די עוואָלוציע פון באציִונגעןאין דער ייִדישער משפּחה, די ענדערונגען אינעם סטאַטוס פון דער ייִדישער פרוי,מיגראַציע- און דעמאָגרפאַישע פּראָצעסן, אַנטוויקלונג פון אידעאָלאָגישע און פּאָליטישעשטראָמען, עקאָנאמיש-סאָציִאַלער קאַמף, קאָליזיעס אַרום דער ייִדישער אידענטיטעטאין דער מאָדערנער קאָסמאָפּאָליטישער געזעלשאַפט, קעגנשטאַנד קעגן דערנאַציִאָנאַלער און קולטורעלער אַסימילאַציע א"א. דעריבער קאָן מען מיטגרויסער מאָס פון זיכערקייט באַשטעטיקן, אַז די ייִדישע ליטעראַטור איז אַן עכטירשפּיגל פון דער ייִִדישער געשיכטע.
דער אָנהייב פון דער דאָזיקער ליטעראַטור ציט זיךצום שפּעטן מיטלאַלטער, און זי האָט דעמלט געטראָגן דער עיקר אַ דערציִערישןכאַראַקטער, אָדער אַנטשפּרעכט די גרונט-טענדענצן פון דער אייראָפּעיִשערליטעראַטור פון יענער צייַט. די לאַגע האָט זיך געענדערט מיטן אויפקום פון דערהשכלה-באַוועגונג אין סוף 18טן- אָנהייב 19טן יאָרהונדערט. אין דער דאָזיקער תקופה קאָן מען פאַרצייכענעןדי שקיעה פון דער ליטעראטור אויף ייִדיש אין מערב-אייראָפּע און איר נייַעםאויפברויז אין מזרח-אייראָפע. דערבייַ האָט זי זיך אַנטוויקלט אויף אַמאָדערניזירטער קולטור-שפּראַך, באַזירט אויף די די מזרח-אייראָפּעיִשעדיִאַלעקטן.
אין 19טןיאָרהונדערט ווערט אין ייִִדיש אָפּגעשפּיגלט דער קאַמף צווישן דער חסידישערבאַוועגוגנ און דער השכלה. באַנאַנד מיט חסידישע מוסר-ספרים, דערשייַנען אויךווערק פון פּראָזע און פּאָעזיע, וועלכע האָבן געטראָגן אַ מערדידאַקטיש-אויפקלערערישן כאַראַקטער, אַ מאָל געווען אָנגעפילט מיט שפּיציקערסאַטירע, און אַ מאָל געקלונגען ראָמאַנטיש-פּאַטעטיש. אין יענער תקופה באַווייזןזיך אַזעלכע וויכטיקע נעמען ווי: ישראל אַקסנפעלד, שלמה עטינגער, אברהם-בערגאָטלאָבער, אייַזיק-מאיר דיק, יצחק-יואל לינעצקי, יעקב דינעזאָן, שמ"ר(נחום-מאיר שייַקעוויטש). כאָטש די מערסטע משכּילים האָבן געקוקט מיט גרויספאַראַכטונג אויף דער פאָלקס-שפּראַך, אָבער זיי האָבן זי גערן אויסגעניצט, כּדיצו פאַרשפּרייטן זייערע אידייען צווישן די פאָלקס-מאַסן.
מיטן אַרויפגיין אויף דערליטעראַרישער בינע פון די דרייַ קלאַסיקער: מענדעלע מוכר ספרים, י.ל. פּרץ אוןשלום-עליכם, איז די ייִדישע ליטעראַטור אַרויפגעשטיגן אויף אינגאַנצן אַ נייַערקוואַליטאטיווער מדרגה אין אַלע אירע ניוואָען: דעם שפּראַכלעכן, דעם קינסטלערישןאון דעם אידיייִש-טעמאַטישן. זי האָט אָנגעהויבן זיך ווענדן צום פּשוטןפאָלקס-מענטשן מיט כבוד, ערנסט, ווי צו אַ גלייַכן און באַהאַנדלען אים דיוויכטיקסטע פּראָבלעמען אין זייַן לעבן. כאָטש די דרייַ קלאַסיקער זייַנען געוועןפאַרשידן אין זייער שעפערישן גאַנג, אין דער סטיליסטישער מאַניר פון זייערשרייַבן, ווי אויך פאָרגעשטעלט פאַרשיידענע אידעאָלאָגיעס און וועלט-אָנשויונגען,האָבן זיי פונדעסטוועגן מצליח געווען אויפצוטרייסלען דאָס ייִדישע קאָלעקטיוועבאַוווּסטזייַן און רופן די מאַסן צו ענדערן זייער נעבעכדיקן קיום, צו קעמפן פאַרזייערע נאַציִאָנאַלע און מענטשלעכע רעכט, צו זוכן דעם אָפּטימאַלן וועג פאַר זייער צוקונפט. אַ סך פלעגט מען פאַרגלייכן צווישן די דריי פּאַטריִאַרכן, אָבערמסתמא אַמערסטן דייַטלעך און בילדעריש האָט אָט דעם פאַרגלייַך אויסגעדריקטדער שרייַבער דער נסתר: "מענדעלע - דער שוואַרץ-אויפגעאַקערטער באָדן,שלום-עליכם - די אַרויסגעוואַקסענע זאַנגען-שפע, און ער (פּרץ) - די זון, וואָסוואַרעמט, לויכט און מאַכט וואַקסן". אָבער דער גרעסטער אויפטו פון די דרייַקלאַסיקער איז געווען דער ריזיקער שטויס צום ליטעראַרישן שאַפן, וועלכן זיי האָבןאויפגעוועקט. זיי האָבן געבוירן אַ מעכטיקן ייִדישן ליטעראַרישן שטראָם, וואָסאיז דערגאַנגען צו זייַן הויכפּונקט צווישן די צוויי וועלט-מלחמות.
דווקא אין די דאָזיקע פּאָריאָרצענדליקער ווערט די ייִדישע ליטעראַטור אַן אמתע וועלט-אימפּעריע, וואָסאַנטוויקלט זיך אין פאַרשיידענע זשאַנערן, זאַפּט אייַן אין זיך די וויכטיקסטעקינסטלערישע און אידעאָלאָגישע השפעות פון דער גאָרער וועלט, פירט אַדורך מוטיקעשעפערישע עקספּערימענטן, וואַנדערט אינאיינעם מיט אירע שעפער איבער לענדער אוןקאָנטינענטן, פאַרשליסט זיך ניט אין די ענגע געאָגראַפישע און נאַציִאָנאַלעגרענעצן, נאָר, פארקערט, ווערט אַ וועלט-שאַפונג פון אַ וועלט-פאָלק. דרייַ גרויסעצענטערס פון ייִדישער ליטערארישער שעפערישקייט האָבן זיך אויסגעפורעמט צווישן דיצוויי וועלט-מלחמות - פּוילן, פאַראייניקטע שטאַטן און סאַוועטן-פאַרבאַנד, אָבעראויך די קלענערע צענטערס האָבן געלאָזט הערן זייער קול: רומעניע, דרום-אַמעריקע,דרום-אַפריקע, ארץ ישראל.
צווישן די צוויי וועלט-מלחמות אַנטוויקלען זיך אין דער ייִדישער ליטעראַטורקאָמפּליצירטע און פיל-ניוואָעדיקע זשאַנערן,ווי,צום בייַשפּיל,דער היסטאָרישער ראָמאַן. די שעפער פוןאָט דעם זשאַנער - שלום אש, יוסף אָפּאַטאָשו, י.י. זינגער און אנדערע האָבן ארויסגעפירט דידאָזיקע ליטעראַטור פון דער ענגער וועלט פונעם ייִדישן שטעטל און האָבןפאַרפעסטיקט דורך זייערע העלדן דאָס היסטאָרישע,דאָס מאָנומענטאַלע,דאָס אייביקע.אין דער זעלבער צייַט טראָגט שוין דיייִדישע פּראָזע ניט נאָר דעם ּבאַשרייַבערישן כאַראַקטער,נאָר עס דערשייַנען באַדייַטנדיקע ווערקפון פּסיכאָלאָגישער פּראָזע, ווי, צום בייַשפּיל, דוד בערגעלסאָנס "נאָך אַלעמען",דעם נסתרס "די משפּחה מאַשבער" און אַ סך אַנדערע.
צווישן די צווייוועלט-מלחמות איז פאָרגעקומען באַזונדערס א שטורמישער וווּקס פוןדער ייִדישער פּאָעזיע. באַנאַנד מיטן פּאָעטישן שאַפן,וואָס האָט געקלונגען טראַדיציִאָנעלפאָלקסטימלעך, האָבן זיך אויסגעפורעמט אַרום באַקאַנטע אין יענערצייַט ליטעראַרישע אויסגאַבעס פאַרשיידענע מאָדערניסטישע גרופּעס דיכטער, צום בייַשפיל: "שטראָם" אין מאָסקווע, "אייגנס" אין קיִעוו, "כאַליאַסטרע" אין וואַרשע אוןאַנדערע. די ייִדישע פּאָעזיע אין יענער צייַט האָט זיךאַרייַנגעלאָזט מיטן פולן כּוח אינעם ווירבל פון געפילן,וועלכע האָבן באַגלייט דעם נאַציִאָנאלןאון אַלמענטשלעכן קיום. זי האָט זיך געוואַקלט צווישן ייאוש און התלהבות, צווישןקאָנסערוואַטיזם און פּראָגרעס, צווישן ייִדישלעכער צניעות און אומבאַהאַלטענעם עראָטיזם, צווישן שטרעבןצום ליכטיקן, פילפאַרביקן מאָרגן און דער בענקשאַפט נאָכן אַלטן גרוילעכןייִדישן נעכטן.
די דאָזיקעתקופה האָט זיך אויך אויסגעצייכנט מיט דער צעבליִונג פונעם ייִדישן טעאַטער. דאָס איז דאָךגעווען דער סאַמע צוטריטלעכער פאַר די פאָלקס-מאַסן מיטל זיך צורירן צו די קולטור-ווערטן. די ייִדישעדראַמאטורגיע האָט אין יענער צייַט באַרירט אַ ברייטן ספּעקטרום טעמעס און אידייען, האָט גורםגעווען דעם ייִדישן צושויער ניט נאָר לאַכן, געניסן און פאַרגעסן די צרות, גייענדיק אינעםטעאַטער, נאָר אויך טראַכטן וועגן נאַציִאָנאַלע און אוניווערסאַלעפּראָבלעמען, פּראָעצירן דאָס געזעענע אויף דער בינע אויפן זייער רעאַלןלעבן.
מיר האָבןצונויפגעשטעלט אַ באגרענעצטע רשימה פון פערמאַנענטע ייִדישע מחברים, זייערע לעבנס-דאַטעס אוןבאדייַטנדיקסטע ווערק. אין דער דאָזיקער רשימה איז דער אַקצענט געלייגט געוואָרןאויף יענע שרייַבער דיכטער און דראמאטורגן, וועלכע זייַנען דער עיקר טעטיק געוועןצווישן די צוויי וועלט-מלחמות.
די פונאַנדערטיילונגלויט זשאַנערן איז גאַנץ באַדיגלעך, ווייַל אַ סך פון די שרייַבער האָבן געשריבן סייַ פּאָעזיע, סייַ פּראָזע, סייַדראַמאַטורגיע. דער פרוּוו צו גרופּירן די ייִדישע פּען-מענטשן לויטןגעאָגראַפישן פּרינציפּ איז אויך גאַנץ באַדינגלעך,ווייַל עס גייט די רייד וועגן אַ תקופה, וואָס האָט זיךאויסגעצייכנט מיט ממשותדיקע מיגראַציע-פּראָצעסן.אַזוי,צום בייַשפּיל,כמעט אַלע שרייַבער,וואָס זייַנען טעטיק געווען אין די פש"א, זייַנען געבוירןגעוואָרן און האָבן אָנגעהויבן זייער שאַפונג אין מזרח-אייראָפּע.מיר האָבן אויסגעטיילט די פאָרשטייער פוןאייניקע באַקאַנטסטע ליטעראַרישע גרופּעס און שטראָמען,ווי:"יונג ווילנע", "אינזיכיסטן", "די יונגע".
דעריבער מוז מעןזיך ניט באַציִען שטרענג צו דער אייַנשליסונג פון ייִדישע ליטעראַטן אין דער אָדעריענער גרופּע, אָבער מיר האָפן, אַז די דאָזיקע רשימה וועט דערמעגלעכן צושאַפן אַ געוויסע פּערספּעקטיוו אויף דער פּרעכטיקער און פילזייַטיקער וועלטפונעם ליטעראַרישן שאַפן אויף ייִדיש.
ד"ר מרדכייושקאָווסקי,
לעקטאָר אוןפאָרשער פון ייִדישער שפּראַך, ליטעראַטור און פאָלקלאָר